مریم حق‌بیان

صنعت غذا: بسته‌بندی، حلقه مفقوده تولید در ایران و ترسیم کننده مسیر صادرات با نام و نشان کالای ایرانی است. این صنعت تنها با هزینه کرد ۱۰ درصد ارزش کالای تولیدی قادر به ایجاد ۹۰ درصد ارزش افزوده است.

صنعت بسته‌بندی ریل‌گذار اصلی حرکت به‌سوی برند‌سازی و بازاریابی کالا در بازارهای صادراتی و تحقق برون‌زایی در اقتصاد ایران است. علم طراحی بسته‌بندی؛ علم، هنر و فناوری محافظت از محصول برای نگهداری، انبار، انتقال و توزیع، ذخیره، فروش و استفاده از آن است به‌گونه‌ای که از سویی کمترین آزار در حین تولید تا مصرف به محتوای محصول و از سوی دیگر به محیط‌زیست وارد شود. بسته‌بندی شامل مراحل طراحی، ارزیابی، و تولید بسته‌ها می‌شود، بسته‌بندی به‌طور بسیار جامعی بر زندگی ما سایه افکنده است و در تمام اطراف خود آنرا مشاهده می‌کنیم. از اقلام مواد‌غذایی و دارویی گرفته تا کالاهای مصرفی و لوازم خانگی و کالاهای صنعتی و استراتژیک مانند محصولات پتروشیمیایی همه با بسته‌بندی مرتبط هستند. وظیفه اصلی بسته‌بندی محافظت از محصول است. بسته‌بندی با برچسب‌های استاندارد این امکان را به ما می‌دهد تا متوجه شویم چه نوع محصولی داخل بسته قرار دارد و شرایط حفظ و نگهداری آن چگونه است. سازمان جهانی استاندارد (ISO) و سازمان‌های معتبر و ملی استاندارد کشورهای پیشرفته گام‌های مهمی در تدوین استانداردهای بسته‌بندی و مشخصات فنی آن برداشته‌اند. طراحی بسته‌بندی شامل طراحی فیزیک بسته‌بندی و گرافیک آن است.
در زمان حاضر به‌نظر می‌رسد طراحی بسته‌بندی باید زیرگروه طراحی محصول باشد به‌گونه‌ای که به طراحی بسته‌بندی به‌عنوان جزیی از کمپین عملیات طراحی محصول نگریسته و همپای آن آغاز شود و انجام یابد. گرچه وضعیت صنعت بسته‌بندی در سال‌های اخیر روبه رشد بوده است اما هنوز در این صنعت دچار ضعف‌هایی هستیم و باید فرهنگ‌سازی لازم درخصوص توسعه صنعت بسته‌بندی انجام گیرد. همانطور که شاهد هستیم خیلی از محصولات دیگر کشورها با کیفیتی نامناسب‌تر از محصولات ما اما با بسته‌بندی بهتر بازار دنیا را اشغال کرده‌اند. این درحالی است که کشورما با وجود محصولات با کیفیت اما با بسته‌بندی ضعیف نمی‌توانیم بازار جهانی را از آن خود کنیم. صنعت بسته‌بندی از حمایت چندانی از سمت دولت برخوردار نیست.
همچنین در بخش خصوصی تحرک چندانی در این زمینه صورت نگرفته است. لذا نیاز به حرکت جدی در وزارت صمت احساس می‌شود که باید فرهنگ‌سازی شود. البته مکمل جریان بسته‌بندی، برندسازی است که در این زمینه هم کشور ما دارای ضعف است. به‌طوری که بیشتر برخی از کشورها با داشتن این دو مؤلفه محصولات کم‌کیفیت خود را به‌راحتی در بازارهای جهانی عرضه می‌کنند. کشور ما به‌دلیل ضعف در این زمینه حتی محصولات با کیفیت را نمی‌تواند صادر کند.
کمبود و نبود صنایع تبدیلی و بسته‌بندی محصولات در مناطق عمده تولید محصولات تأثیر شگرفی بر کاهش ارزش افزوده و از دسترس خارج شدن سود تولید دارد و سالانه هزاران تن انواع محصولات کشاورزی در سراسر کشور تولید می‌شود که مقدار زیادی از این محصولات به‌صورت فله‌ای، بدون فرآوری و بسته‌بندی به دیگر مناطق ایران و کشورهای دنیا به‌ویژه کشورهای آسیای میانه صادر می‌شود. ارزش صنعت بسته‌بندی در ایران در مقایسه با کشورهای دیگر، از وضعیت چندان مطلوبی برخوردار نیست. بررسی آمارهای موجود در صنعت بسته‌بندی و مقایسه آن با کشورهای دیگر نشان می‌دهد که سهم ایران در صنعت جهانی بسته‌بندی بسیار ناچیز است. پایین بودن جایگاه ایران در صنعت بسته‌بندی و نبود چشم‌انداز روشنی از رشد این صنعت می‌تواند تبعات منفی برای اقتصاد کشور به‌دنبال داشته باشد.
در همین راستا شاید اشاره به این نکته نیز خالی از لطف نباشد که به‌دلیل این‌که مواد غذایی در مقابل عوامل جوی و میکرو‌ارگانیزم‌ها فاسد می‌شود، بسته‌بندی مواد غذایی از اهمیت بالایی نسبت به صنایع دیگر برخوردار است. هرچند صنعت در بسته‌بندی موادغذایی در شکل جدید خود عمر چندان زیادی ندارد اما طی دهه‌های اخیر شاهد رشد این صنعت در کشور بوده‌ایم. در حال حاضر مجموع تولیدات داخلی مواد غذایی کشور متجاوز از ۷۲ میلیون تن است و برآوردها نشان می‌دهد که برای بسته‌بندی این مقدار مواد غذایی ۴۳۳ هزار تن مواد اولیه بسته‌بندی نیاز است و این در حالی است که مواد اولیه و ظروف تولیدی بسته‌بندی در داخل کشور در حدود ۶۷ هزار تن می‌باشد.
صنعت بسته‌بندی به‌عنوان توانمندساز بخش‌های اقتصادی عمل می‌کند. ضعف در این صنعت می‌تواند آسیب‌های جدی به سایر بخش‌های اقتصادی وارد سازد. این ضعف در نهایت باعث ضعف شرکت‌های ایرانی در بازارهای صادراتی و بازارهای داخلی شده و مزیت رقابتی چندانی نخواهند داشت. بسته‌بندی محصولات در بازارهای بین‌المللی نقش بسزایی دارد. برخی از محصولات باکیفیت کشورمان به‌دلیل ضعف در نوع بسته‌بندی در دنیا جایگاهی ندارد. به اعتقاد کارشناسان، ما باید به روش‌ها و مدل‌های نو روی بیاوریم نه ‌این‌که تنها از چیزی که هست الگوبرداری کنیم.
به شکل‌های جدید بسته‌بندی، روش‌های جدیدی که در این زمینه وجود دارد و نوع عرضه‌ آن فکر کنیم. خطوط بسته‌بندی را تا جایی‌که امکان دارد در داخل تولید کنیم و اگر شرایط برای این‌کار مهیا نیست حتی‌الامکان وارد کنیم. طبق اظهار کارشناسان، صنعتگران ما قادر هستند ماشین‌آلات بسته‌بندی را در داخل را بسازند و نیازمند روحیه نوآوری دراین زمینه هستیم.
بسته‌بندی باید هوشمند و متناسب با شرایط محیط‌زیست باشد. صنعت بسته‌بندی باید انعطاف‌پذیر، هوشمند و متناسب با شرایط محیط‌زیست باشد ضمن این‌که اگر بسته‌بندی مناسب باشد حمل و نقل آن راحت‌تر و برای مشتری جذاب‌تر است و این‌که ایمنی و سلامتی را به‌همراه دارد.
برای پاسخ به نیازهای روز‌افزون کشور در بخش بسته‌بندی لازم است که برنامه‌ای جامع در این خصوص طراحی و اجرا شود که پیشنهاد‌های زیر می‌تواند در این مسیر کمک شایانی به توسعه این صنعت کند. مطالعه همه جانبه وضعیت بسته‌بندی در کشور و تحلیل نقاط قوت و ضعف آن و ترسیم نقشه راهی بلند‌مدت برای حمایت از صنعت بسته‌بندی در کشور با توجه به این که در آینده بسیاری از مصرف‌کنندگان به تبعات زیست‌محیطی صنعت بسته‌بندی حساسیت بیشتری از خود نشان خواهند داد، از این‌رو، جهت پاسخ به این نیازها و ایجاد توازن بین الزامات توسعه‌ای این صنعت و تبعات زیست‌محیطی آن، تمرکز به بسته‌بندی سازگار با محیط‌زیست از اهمیت زیادی برخوردار است. بررسی برنامه‌های کشورهای دیگر نیز مؤید این نکته مهم است. ‌افزایش آگاهی‌های عمومی در‌خصوص صنعت بسته‌بندی از طریق برگزاری نمایشگاه‌های سالانه، دوره‌های آموزشی و غیره. همچنین مبادله تجارب فنی با کشورهای دیگر و سازمان‌های بین‌المللی پس می‌توان با افزایش توجه به تعالی شرکت‌های فعال در این صنعت از طریق اعطای جوایز ویژه بسته‌بندی ‌به‌دلیل مواد غذایی که در مقابل عوامل جوی و میکروارگانیزم‌ها فاسد می‌شود، بسته‌بندی در صنایع غذایی از اهمیت بالایی نسبت به صنایع دیگر برخوردار است. هر‌چند صنعت در مواد غذایی در شکل جدید خود عمر چندان زیادی ندارد اما طی دهه‌های اخیر ما شاهد رشد این صنعت در کشورمان می‌باشیم.
مشکلاتی که در زمینه توسعه بسته‌بندی مواد غذایی کشور وجود دارد بسیار متعددند برای مثال: عدم اطلاع تولید‌کنندگان داخلی از نقش و اهمیت بسته‌بندی و تأثیر آن بر موفقیت واحد تولیدی و ارایه محصولات مطابق نیاز بازار و خواست مصرف کننده و همچنین پایین بودن سطح کیفیت ظروف بسته‌بندی و بسته‌های تولیدی و گرانی تجهیزات و سیستم‌های پیشرفته بسته‌بندی و سرمایه‌گذاری بالا درخصوص خریداری تجهیزات از خارج به‌ویژه سیستم‌های اسپتیک از جمله این مشکلات در این صنعت پر مزیت و ارزش‌آفرین است.