دکتر حسین شیرزاد *

روسیه در ۱۵ سال گذشته به یکی از بزرگترین و موفق ترین صادرکنندگان غلات جهان تبدیل شده است و می خواهد با ایجاد یک «استخر غله دریای سیاه» موقعیت خود را در بازار جهانی مواد غذایی مستحکم تر کند. این رویا تنها در صورتی می تواند تحقق یابد که روسیه بتواند بر جریان غلات خارج شده از اوکراین و قزاقستان کنترل داشته باشد. اولین تلاش روسیه در این زمینه به سال ۲۰۰۷ باز می گردد، زمانی که مسکو خواستار ایجاد یک «اوپک غلات» دریای سیاه شد که متشکل از روسیه، اوکراین و قزاقستان بود. اما در آن زمان، اوکراین قاطعانه این ابتکار عمل را رد کرد و مخالفت خود با هرگونه معامله «کارتل انحصاری» در بازار جهانی غلات را اعلام نمود. نکته مهم این است که اگر روسیه موفق به انجام برنامه های خود شود، این کار را انجام خواهد داد و تقریباً انحصارعرضه غلات به بازارهای آفریقا، خاورمیانه و آسیا را به دست خواهد آورد. از آن تاریخ روسیه همواره تلاش میکرد تا در بازار رقابت، اوکراین را به عنوان یک تامین کننده جهانی غلات و سایر کالاهای کشاورزی به حاشیه براند. تعلیق قرارداد غلات از سوی مسکو، اوکراین را عملاً تا اطلاع بعدی (روسیه) به یک کشور محصور در خشکی تبدیل می کند. روسیه از فوریه ۲۰۲۲ تا به امروز، تمامی بنادر تجاری اوکراین ماریوپل و بردیانسک در دریای آزوف، خرسون و میکولایف در دریای سیاه را اشغال یا به طور کامل محاصره کرده است. هدف روسیه محدود کردن حداکثری صادرات غلات اوکراین از طریق کنترل جریان‌های صادراتی از طریق دریای سیاه و هژمونی در بیشتر حوزه دریای سیاه در برابر گسترش ناتو در شرق اروپا است. در این میان؛ اوکراین دومین کشور بزرگ اروپا از نظر مساحت است و دشت های وسیع آن از خاک تیره و غنی چرنوزوم برای کشاورزی ایده آل است. غلات اوکراینی به شکل‌گیری سیر تاریخ اروپا کمک زیادی کرده، رشد سریع جمعیت شهرهای صنعتی با در قرن نوزدهم را تغذیه نمود و اتحاد جماهیر شوروی را طی دهه‌ها انزوا حفظ کرده است. قبل از جنگ، اوکراین بیشتر از کل اتحادیه اروپا غلات صادر می کرد و حدود نیمی از دانه و روغن آفتابگردان تجارت جهانی را تامین می نمود. حتی در فصل ۲۰۲۲-۲۳ – اولین سال تحت تعارض با روسیه – اوکراین به عنوان ششمین صادرکننده بزرگ گندم و سومین صادرکننده ذرت بوده است. با پایان یافتن فصل در پایان ژوئن، صادرات غلات اوکراین بیش از ۴۸ میلیون تن، بود که تقریباً با فصل ۲۰۲۱-۲۲ برابری میکرد. اوکراین بمثابه سبد نان اروپا ، تولید کننده و صادرکننده جهانی محصولات کشاورزی و غذایی است . این کشور پنجمین صادرکننده بزرگ گندم در سراسر جهان و چهارمین صادرکننده ذرت است. اوکراین به همراه روسیه، صادرکننده بزرگ دیگر، حدود ۳۰ درصد ذرت و گندم و بیش از نیمی از عرضه جهانی روغن تخمه آفتابگردان را پوشش می دهد .آفریقا و آسیا دریافت کنندگان اصلی تولیدات کشاورزی اوکراین هستند. بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱، بیش از نیمی (۵۸ درصد) از کل صادرات گندم این کشور به آسیا و ۳۴ درصد به آفریقا رفت. اوکراین نقش کلیدی در تضمین امنیت غذایی در برخی از بدهکارترین کشورهای جهان دارد. هنگامی که روسیه در فوریه ۲۰۲۲ بخاطر تحریک آمریکا و پیشروی ناتو به ناگزیر به اوکراین حمله کرد، نیروی دریایی این کشور بنادر دریای سیاه را محاصره کرد و ۲۰ میلیون تن غله را که برای صادرات در نظر گرفته شده بود، به دام انداخت. این امر باعث افزایش قیمت جهانی مواد غذایی و تهدیدی برای ایجاد کمبود در کشورهای خاورمیانه و آفریقایی بود که مقادیر قابل توجهی غله از اوکراین وارد می کردند. تا کنون حدود ۴۰۰۰۰۰ کلنی زنبور عسل، ۹۵۰۰۰ بز و گوسفند، ۲۱۲۰۰۰ راس گاو، ۵۰۷۰۰۰ خوک و تقریبا ۱۱٫۷ میلیون طیور تلف شدند. در مجموع، کشاورزان و زنبورداران بیش از ۳۰ میلیون دلار منابع را از دست دادند و بیش از ۳۵ هزار و ۳۰۰ هکتار از مزارع در نتیجه جنگ تخریب شده است. هچنین ۱۵ درصد از دامداری ها و ۱۰ درصد گاوها نابود شده اند. در ژوئیه ۲۰۲۲، قراردادی بین روسیه و اوکراین – با میانجیگری ترکیه و سازمان ملل متحد – منعقد شد که به کشتی‌های باری اجازه می‌داد در امتداد کریدوری از بنادر اوکراین “اودسا، چورنومورسک و یوژنی، پیودنی” در دریای سیاه به طول ۳۱۰ مایل دریایی و عرض سه مایل دریایی حرکت کنند. همچنین به نیروی دریایی روسیه اجازه داد، کشتی ها را برای یافتن سلاح در تنگه بسفر، در ورودی دریای سیاه، بازرسی کند. به گفته فائو، بر اساس این قرارداد، تقریباً ۳۳ میلیون تن غلات از اوکراین حمل شد، بیش از ۱۰۰۰ کشتی پر از غلات و سایر مواد غذایی از سه بندر اوکراین (چورنومورسک، اودسا و یوژنی،پیودنی) در طول اجرای این طرح، اوکراین را ترک کردند و در نتیجه قیمت جهانی مواد غذایی تقریباً ۲۰ درصد کاهش یافت . بر اساس گزارش مرکز هماهنگی مشترک سازمان ملل، ۵۷درصد از مواد غذایی صادر شده از اوکراین در سال گذشته به کشورهای در حال توسعه و ۴۳ درصد به کشورهای توسعه یافته رسیده است . این قرارداد که قرار بود هر چهار ماه یکبار تمدید شود، به عنوان یک چراغ امیدبخش مورد ستایش قرار گرفت و سه بار تمدید شد – البته دو بار آخر تنها برای دو ماه؛ چین، اسپانیا، ترکیه و ایتالیا بیشترین دریافت کنندگان غله بودند. تقریباً ۴۴ درصد از صادرات به کشورهای پردرآمد ارسال شده است. کمیته نجات بین المللی؛ قرارداد غلات را “راه نجات برای ۷۹ کشور و ۳۴۹ میلیون نفر در خط مقدم ناامنی غذایی” می خواند. چهل درصد از ذخایر گندم برنامه جهانی غذا از اوکراین تامین می شود. تا کنون قرارداد دریای سیاه به اوکراین اجازه داد ۳۲٫۷ میلیون تن غلات به ۴۵ کشور صادر کند. ذرت بیش از نیمی از این صادرات را تشکیل می دهد و گندم ۲۷ درصد از این صادرات را به خود اختصاص داده است. بر اساس گزارش انجمن غلات اوکراین، ذرت ۵۸ درصد از حجم حمل و نقل را به خود اختصاص داده است و پس از آن گندم ۳۰ درصد را تشکیل می دهد. کنجاله آفتابگردان و روغن آفتابگردان ۱۱ درصد دیگر از حجم را تشکیل می دهند.
در ۱۷ ژوئیه، مسکو از قرارداد غلات که اجازه صادرات ایمن حدود ۳۳ میلیون تن غذا از طریق دریای سیاه را می داد، خارج شد و حملات خود را به بندر اودسا بزرگترین بندر صادرات غلات اوکراین تنها چند ساعت پس از خروج از یک توافق بین‌المللی برای “تضمین عبور امن صادرات غلات اوکراین” از طریق دریای سیاه، انجام داد و زیرساخت‌های ذخیره‌سازی و حمل و نقل غلات اوکراین در بنادر اودسا، چورنومورسک و میکولایف، آسیب دید وحدود ۶۰۰۰۰ تن غلات نابود شد. قطع محموله‌های غلات اوکراین باعث افزایش ۹ درصدی قیمت گندم در روز چهارشنبه شدکه بزرگترین افزایش از زمان جنگ روسیه و اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ است. معامله صادرات غلات از ابتدای پیدایش خود دارای نقص بود و روسیه دلایل متقنی برای تعلیق آن دارد. روسیه می گوید به این دلیل مبادرت به این کار ورزیده که بخش هایی از قرارداد که برای کمک به کشاورزی روسیه است، نادیده گرفته شده است. این شامل تقاضاهای روسیه برای اجازه دادن به بانک کشاورزی دولتی خود برای دسترسی به سیستم پرداخت بین‌المللی سوئیفت بود. کشورهای غربی سال گذشته روسیه را در پاسخ به حمله روسیه به اوکراین از شبکه سوئیفت مستثنی کردند. همچنین روسیه یکی از دلایل خروج اوکراین از این توافق را عدم صادرات غلات به کشورهای فقیرتر اعلام کرد. با این حال، سازمان ملل می گوید که اوکراین ۷۲۵۰۰۰ تن غله به برنامه جهانی غذا (WFP) ارسال کرده است که به عنوان کمک های بشردوستانه به افغانستان، جیبوتی، اتیوپی، کنیا، سومالی، سودان و یمن ارسال شده است. اتحادیه اروپا می‌گوید که در سال گذشته، اوکراین بیش از ۸۰ درصد از کل غلات خود را به برنامه جهانی غذا عرضه کرده ، در حالی که این رقم قبل از جنگ ۵۰ درصد بود. زمانی که سازمان ملل در این توافق میانجیگری کرد، به روسیه گفت که به این کشور کمک خواهد کرد تا صادرات غلات و کودهای شیمیایی خود را افزایش دهد. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد اذعان دارد که، هنوز موانعی بر سر راه تجارت کشاورزی روسیه وجود دارد، سازمان ملل یک “مکانیسم پرداخت سفارشی… خارج از سوئیفت” را برای روسیه ایجاد کرد. گوترش در ۱۷ ژوئیه گفت که مقامات روسیه خود اذعان کرده‌اند: «تجارت غلات روسیه به حجم بالایی از صادرات رسیده است و بازارهای کود در حال تثبیت هستند و صادرات روسیه به بهبودی کامل نزدیک می‌شود. به عبارت دیگر کشاورزی روسیه نیز از این قرارداد منتفع شده است. اما روسیه می گوید محدودیت های گسترده تری تحت تحریم های غرب وجود دارد، که شرکت های کشتیرانی، بانک های بین المللی و بیمه ها را از معامله با تولیدکنندگان و تجار روسی منصرف کرده است. همانگونه که قبلا بدان اشاره شد روسیه درخواست کرد تا بانک دولتی کشاورزی خود،” Rosselkhozbank” مجدداً به سیستم پرداخت سریع سوئیفت (که همه بانک‌های روسیه در ژوئن ۲۰۲۲ از آن محروم شدند) متصل شود. سازمان ملل متحد هم پیشنهاد کرد که روسیه میتواند یک شرکت تابعه از این بانک ایجاد کند- که اجازه استفاده از سوئیفت را خواهد داشت – اما روسیه این طرح را رد کرد. سایر طرح‌های پیشنهادی، مانند پردازش پرداخت‌ها برای غذا و کود از طریق بانک آمریکایی “JPMorgan Chase ” یا از طریق بانک صادرات و واردات آفریقا نیز شکست خورد. روسیه همچنین شکایت کرده است که تعهد به انتقال آمونیاک، که قرار بود از طریق بندر اوکراینی صادر شود، هرگز تحت این قرارداد آغاز نشده است و بخش مهمی از توافقات دریای سیاه مربوط به روسیه محقق نشده است. این درست است، اما سازمان ملل می گوید خط لوله در جنگ آسیب دیده است. درخواست‌های دیگر شامل ازسرگیری تامین ماشین‌آلات کشاورزی و قطعات، رفع محدودیت‌های بیمه و بیمه اتکایی، از سرگیری خط لوله آمونیاک” Togliatti-Odesa ” و رفع انسداد دارایی‌ها و حساب‌های شرکت‌های روسی مرتبط با صادرات مواد غذایی و کود بواسطه تحریکات آمریکا بحالت تعلیق مانده است. روسیه می گوید در صورت برآورده شدن شرایط خویش، دوباره به توافق می پیوندد. اما اکنون هر کشتی را که به یا از بنادر اوکراین می رود، هدف قانونی برای حمله می داند.
آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده به شکل تحریک آمیز و مداخله جویانه ای اعلام کرد که مجموعاً ۷۵۰ میلیون دلار کمک جدید به اوکراین، ۵۰۰ میلیون دلار جهت کمک‌های بشردوستانه و ۲۵۰ میلیون دلار برای حمایت از کشاورزان این کشور پس از خودداری روسیه از تمدید قرارداد غلات دریای سیاه اختصاص یافته است. وضعیت شکننده است و اتحادیه اروپا به ایفای نقش حمایتی خود ادامه خواهد داد. اتحادیه اروپا در اوایل سال ۲۰۲۲ طرحی را برای توزیع غلات اوکراینی در صورتی که نتوان از طریق دریای سیاه حمل کرد، تهیه کرد. با این طرح غلات را می توان از مرز اوکراین با لهستان حمل کرد و به بنادر دریای بالتیک یا بندر کنستانتا رومانیایی برد. این بندر از زمان شروع جنگ، ۴ میلیون یورو (۳٫۱ میلیون پوند؛ ۴ میلیون دلار) عمدتاً در نوار نقاله های جدید سرمایه گذاری کرده است و گردش مالی خود را به ۷۰۰۰۰ تن و ۷۰۰۰۰ تن در روز افزایش داده است. حدود ۴۰ درصد از کالاهایی که به کنستانتا می رسند با کشتی در امتداد رودخانه دانوب می آیند. بقیه با راه آهن و جاده آورده می شود. ۳۶ ساعت طول می کشد تا بارج ها ۲۵۰ کیلومتر (۱۵۵ مایل) از رودخانه دانوب تا سرناودا و سپس از کانال به کنستانتا بپیمایند و وقتی آب زیاد است، یک بارج می تواند ۱۸۰۰ تن را حمل کند. اما کم بودن آب در رودخانه که دلیل آن تغییرات آب و هوایی است، به این معنی است که آنها نمی توانند هر کدام را تا بیش از ۱۳۰۰ تن پر کنند. از ۱۲ میلیون تن غله ارسال شده از کنستانتا در سال جاری، تنها ۱٫۲ میلیون تن آن اوکراینی بوده است.کنستانتا بزرگترین بندر در کل دریای سیاه است که ظرفیت حمل ۶۵ میلیون تن در سال را دارد و دو برابر حجم اودسا است اما مشکل اینجاست که این بندر در دهه گذشته به عنوان خروجی اصلی غلات رومانیایی، بلغاری، صربستان، مجارستانی و اسلواکی به بازارهای جهانی توسعه یافته است و آنها اکنون در حال رقابت با غله اکراینی برای بهره برداری از فضای انبارش در اسکله هستند. از طرفی اتحادیه اروپا به دنبال انتقال غلات بیشتر اوکراینی از طریق جاده و راه آهن است تا به جبران خروج روسیه از توافقنامه صادراتی دریای سیاه با حمایت سازمان ملل متحد عمل کند. با قطع شدن دریای سیاه به عنوان یک مسیر صادراتی، راه‌آهن، جاده‌ها و بنادر همسایگان اوکراین در اروپای شرقی تنها جایگزین هستند اما از لحاظ لجستیکی مشکل‌تر و پرهزینه‌ترمیتوان غله صادر نمود. با این حال، راه‌آهن‌های اوکراین با خطوط راه‌آهن دیگر اروپا تفاوت دارند، به این معنی که هر بار غله باید از یک مجموعه واگن به مجموعه دیگر در مرز منتقل شود.علاوه بر این، شبکه ریلی در اروپای شرقی ظرفیت حمل و نقل حتی حجم نسبتاً کم غلاتی که اوکراین قبلاً از طریق زمین صادر می کرد را ندارد ۱۲ گذرگاه ریلی برای قطارهای کالا بین اوکراین و پنج همسایه غربی آن – لهستان، اسلواکی، مجارستان، رومانی و مولداوی وجود دارد. اولین کابوس لجستیکی مسیرهای فرسوده ، کمبود واگن، جرثقیل، تسمه نقاله و پرسنل آموزش ندیده و جابجایی واگن ها یا بار آنها از مسیرهای عریض – با عرض ۱۵۲۴ میلی متر که در اتحاد جماهیر شوروی سابق استفاده می شد – به گیج باریک اروپایی – با عرض ۱۴۳۲ میلی متر است.
پنج کشور بلغارستان، مجارستان، لهستان، رومانی و اسلواکی متعهد شدند که به انتقال غلات اوکراین به بازارهای جهانی کمک کنند و در عین حال به لابی‌های کشاورزان خود قول دادند که با خرید دولتی غلات اوکراینی، قیمت‌های داخلی را کاهش ندهند. بدون توافق دریای سیاه، اوکراین باید مسیر صادرات خود را از طریق مرزهای زمینی و بنادر کوچکتر در رودخانه دانوب تغییر دهد. این امر هزینه ها را افزایش و سود کشاورزان را کاهش می دهد، که می تواند آنها را به “کاشت کمتر در فصل آینده ” سوق دهد.
پس از اعلان خروج روسیه از توافق در اوایل دوشنبه، قیمت غلات بلافاصله با افزایش بیش از ۷ سنت ذرت در سپتامبر آغاز شد. سویا در سپتامبر بیش از ۱۵ سنت افزایش یافت و گندم سپتامبر بیش از ۱۹ سنت در هر بوشل افزایش یافت. قیمت گندم در معاملات شیکاگو نیز در روز دوشنبه حدود ۳ درصد افزایش یافت و به ۶٫۸۱ دلار در هر بوشل رسید که هنوز هم تقریباً نصف قیمت آن در اوج سال گذشته بود. البته قیمت ها در اواخر روز کاهش یافت. افزایش یافته است. تا پایان سال، صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی می‌کند قیمت غلات تا پایان سال تا ۱۵ درصد افزایش یابد. انتظار می‌رود که حق بیمه اضافی خطر جنگ که هنگام ورود به منطقه دریای سیاه دریافت می‌شود، افزایش یابد و مالکان کشتی‌ها تمایلی به اجازه ورود کشتی‌های خود به منطقه جنگی بدون موافقت روسیه ندارند. بیمه نامه های خطر جنگ باید هر هفت روز یکبار برای کشتی ها تمدید شود که هزاران دلار هزینه دارد. رکوردشکنی صادرات غلات روسیه در سال ۲۰۲۳، همراه با افزایش قیمت غلات بین‌المللی، نشان می‌دهد که بی‌فایده‌کردن قابلیت‌های صادراتی اوکراین برای تجارت – هم برای کشاورزان روسی و هم برای دولت روسیه مطلوب است.
فائو تحت فشار آمریکا؛ در گزارشی در ماه جولای اعلام کرد ۴۵ کشور به کمک غذایی نیاز دارند. قیمت بالای مواد غذایی داخلی باعث گرسنگی در اکثر این کشورها از جمله هائیتی، اوکراین، ونزوئلا و چندین کشور در آفریقا و آسیا شده است. در حالی که ال نینوی در حال ظهور و خشکسالی می تواند برای تامین کنندگان عمده غلات نیز مشکل ساز باشد، تحلیلگران معتقدند که کشورهای دیگر غلات کافی برای متعادل کردن ضررهای اوکراین دارند. علاوه بر صادرات عظیم روسیه، اروپا و آرژانتین در حال افزایش محموله های صادراتی گندم هستند، برزیل هم پرچمدار صادرات ذرت است. در اجلاس سران روسیه و آفریقا در هفته گذشته در سن پترزبورگ روسیه وعده غلات رایگان در اجلاس آفریقا را داد اما بعید است که تلاش های روسیه بتواند این کسری ها را جبران کند. چون، کل واردات غلات آفریقا بین ۸۰ تا ۹۰ میلیون تن است و توان روسیه به تامین تنها ۵ میلیون تن است که ۵٫۶ تا ۶٫۲۵ درصد کل مورد نیاز آفریقا است. اتحادیه اروپا، ایالات متحده و سایر کشورهای غربی تاکنون از لغو یا کاهش تحریم ها در ازای همکاری روسیه با توافق غلات خودداری کرده اند و با شکست قرارداد غلات؛ روسیه با قدرت بیشتر بخش زیادی از دریای سیاه را به صحنه دیگری از درگیری های طولانی تبدیل کرده و ابعاد دریایی قابل توجهی را به بعد خشکی در صحنه جنگ اضافه کرده است.

* تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی