بیش از ۹۵درصد جمعیت ایران به آب لوله‌کشی دسترسی دارند و بسیاری از مردم کشور از آب لوله‌کشی شهری و روستایی همزمان برای شرب، نظافت و آبیاری استفاده می‌کنند اما با وجود این چند سالی است که بالا رفتن آگاهی مردم از مشکلات بهداشتی آب لوله‌کشی و احتمال انتقال بیماری‌های واگیر و غیرواگیر و نارسایی‌های ناشی از آشامیدن ‌آب ناسالم، دغدغه‌های سلامت‌محور مردم را افزایش داده که حاصل آن روند رو به رشد مصرف آب‌های معدنی بوده است. آب‌های معدنی و آشامیدنی از پرمصرف‌ترین نوشیدنی‌ها در ایران و سراسر جهان هستند. آب‌های معدنی طبیعی از سرچشمه (چشمه، چاه و رودخانه) گرفته می‌شوند و به شکل طبیعی غنی از املاح معدنی مفید برای بدن هستند. تولید‌کنندگان آب‌های معدنی طبیعی در فرآیند تصفیه و تولید آنها فقط مجاز به استفاده از روش‌های تصفیه فیزیکی مانند فیلتراسیون هستند تا به ماهیت معدنی آنها لطمه‌ای وارد نشود. استفاده از هرگونه مواد شیمیایی در فرآیند تولید این محصولات غیرمجاز و ممنوع است. در تولید آب آشامیدنی علاوه بر فیلتراسیون از مواد شیمیایی مانند کلر و اُزن هم برای تولید آبی تمیز، سالم و عاری از هرگونه آلودگی استفاده می‌شود.
در اواخر دهه ۶۰ نخستین کارخانه بسته‌بندی آب‌معدنی طبیعی ایران شروع به فعالیت کرد و امروز تعداد شرکت‌های تصفیه و بسته‌بندی این محصول در ایران به بیش از ۲۰۰ شرکت رسیده است. در اکثر کشورهای توسعه‌یافته آمار استفاده مردم از آب بسته‌بندی‌شده بالاتر از ایران است اما در ایران نیز حجم مصرف این محصول با رشد آگاهی مردم از مضرات مصرف آب آلوده، روزبه‌روز افزایش می‌یابد، با این‌حال صنعت تولید آب‌معدنی در ایران با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است.
دبیر انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان آب‌های معدنی و آشامیدنی با بیان این‌که در حال حاضر سالانه ظرفیت تولید ۲۰ میلیارد لیتر آب بسته‌بندی در کشور وجود دارد، اما تولید داخل اکنون حدود ۱/۲ میلیارد لیتر است، اروند نزولی صادرات آب بسته‌بندی طی سال‌های اخیر را نگران کننده عنوان و می‌گوید: بیشتر صادرات آب‌های بسته‌بندی بر بازارهای منطقه‌ای از جمله عراق، افغانستان، ازبکستان، ترکمنستان و کشورهای آسیای میانه متمرکز بوده، اما با افزایش کرایه‌های حمل، افزایش قیمت تمام شده به سبب بار مالی بانکی که برای رقبا وجود ندارد و همچنین التهابات جنگی و ناامنی در کشورهایی مثل عراق و افغانستان در مجموع باعث شده صنعت آب‌های بسته بندی در صادرات توفیق نداشته باشد.
وی افزود: از طرف دیگر تولیدکنندگان به قدری درگیر مسائل اقتصادی داخلی هستند که توانایی حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی را ندارند. البته در صورتی که فرهنگ مصرف آب بسته‌بندی و معیشت مردم بهبود پیدا کند، اگر تمام واحدهای تولیدی هم فعالیت کنند جوابگوی نیاز داخل نخواهند بود.
دبیر انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان آب‌های معدنی و آشامیدنی صادرات سالانه آب‌های بسته‌بندی را کمتر از ۲ میلیون دلار عنوان کرد و گفت: در حال حاضر شرایط صادرات وجود ندارد و حتی یک عامل بانکی برای مانع صادرات بودن کافیست. این در حالی است که این وضعیت تسهیلات بانکی با نرخ بهره ۲۸ تا ۳۰ درصد در افغانستان و ترکیه اصلاً به این شکل نیست. بنابراین تولید کننده ایرانی، به دلیل بالا بودن قیمت تمام شده، امکان رقابت ندارد. به گفته وی در حال حاضر سالانه ظرفیت تولید ۲۰ میلیارد لیتر آب بسته‌بندی در کشور وجود دارد. این در حالی است که تولید داخل اکنون حدود ۲.۱ میلیارد لیتر است. بنابراین تولیدکنندگان با یک سوم یا یک چهارم ظرفیت فعالیت می‌کنند و خیلی از ایام سال ماشین‌آلات خود را خاموش می‌کنند، چرا که بازار کشش ندارد. پیمان فروهر با بیان این‌که درصد افزایش نرخ آب معدنی در واحدهای تولیدی متفاوت است، افزود: بعد از اجرای طرح درج قیمت تولیدکننده بر روی کالاها قیمت پت حدود ۴۰ درصد افزایش نرخ را تجربه کرد.
وی پت را جزو مهمترین مواد اولیه صنعت تولید آب معدنی دانست و افزود: قیمت پت ۵۰ درصد در نرخ آب معدنی تأثیر می‌گذارد.
این فعال اقتصادی با بیان اینکه افزایش نرخ کرایه حمل‌ونقل فشار مضاعفی بر تولیدکنندگان آب بسته‌بندی شده وارد کرده است، خاطر نشان کرد: آب معدنی کالای سنگین، حجیم و ارزان است و امضاهای مدیران سابق سازمان حمایت از تولیدکنندگان، قیمت کرایه حمل را به‌صورت رسمی ۳۵ درصد افزایش داد این در حالیست که در عمل درصد افزایش کرایه حمل به‌صورت غیررسمی بالا از این رقم شد.
فروهر با اشاره به نرخ آب‌های معدنی در سال گذشته، گفت: قیمت مصرف کننده یک بطری ۱٫۵ لیتری سال گذشته ۶ هزار تومان و نیم لیتری ۴ هزار تومان بود. ضریب‌های قانونی که بعد از طرح شفاف سازی قیمت‌ها به تولیدکنندگان برای اجرا ابلاغ شد قیمت ۱٫۵ لیتری زیر ۶ هزار تومان و نیم لیتری زیر ۴ هزار تومان ‌شد.به گفته وی؛ بیشترین سهم در افزایش قیمت تولیدکننده اتفاق افتاد و مردم محصول را با همان نرخی خریداری می‌کنند که ۱۴۰۰ می‌خریدند.این فعال اقتصادی با بیان اینکه سود توزیع آب معدنی ۱۴ درصد و همچنین سود فروش در خرده‌فروشی‌‌ها ۱۴ درصد است، افزود: صنعت تولید آب معدنی، مشمول قیمت‌گذاری پیشینی نیست اما سازمان حمایت از تولیدکنندگان خواسته است که بر بطری ۱٫۵ لیتری نرخ ۵ هزار و ۹۷۸ هزار تومان و نیم لیتری نرخ ۳ هزار و ۷۶۰ تومان را درج کنیم. این نرخ‌ها سقف قیمت است و مصرف‌کنندگان نباید بالاتر از این نرخ‌ها آب معدنی را خریداری کنند.وی در پاسخ به این پرسش که مصرف‌کنندگان، آب معدنی نیم لیتری را ۴ تا ۴ هزار و ۵۰۰ خریداری می‌کنند و این قیمت با کف قیمتی که شما اعلام کردید متفاوت است؟ تصریح کرد: واحدهای خرده‌فروشی در این بین تخلف می‌کنند. یکی از اشکالات بزرگ طرح شفاف سازی قیمت‌ها این بود که سازمان حمایت از تولیدکنندگان خواست که قیمت تولید یک بطری آب معدنی نیم لیتری را ۲ هزار تومان درج کنیم و فرمول سود مغازه‌دار و شبکه توزیع نیز داده شد طبق فرمول مغازه‌دار باید آب معدنی را ۲ هزار و ۵۰۰ تومان بفروش برساند این در حالیست که در واحدهای خرد آب معدنی همچنان با نرخ سابق عرضه و به‌فروش می‌رسید.
فروهر ادامه داد: تولیدکنندگان را مجبور به تمکین می‌کنند اما در شبکه توزیع و فروش که باید نظارت‌ها در این بخش‌ها متمرکز شود ورود نمی‌کنند.دبیر انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان آب‌های معدنی با بیان اینکه آب‌های لوکس به‌صورت قاچاق وارد کشور می‌شوند، خاطر نشان کرد: ظرفیت این بازار محدود است و در دورهمی‌های اقشار طبقه بالا مصرف می‌شود؛ واحدهای عرضه این نوع آب‌های معدنی‌ها در فروشگاه‌های نوار شمالی پایتخت است.
بنا به اظهارات این فعال اقتصادی؛ نرخ بطری‌های نیم لیتری آب‌های معدنی لوکس که از نروژ و فرانسه به‌صورت قاچاق وارد کشور می‌شوند بین ۶۰ تا ۷۰ هزار تومان است. کیفیت این محصولات با آب‌های معدنی ایرانی چندان متفاوت نیست اما از آنجایی که از برندها مالیات بر ارزش افزوده دریافت می‌شود نرخ آنها بالاتر است.وی با اشاره به احتمال کاهش ۱۵ تا ۲۰ درصدی تولید آب معدنی تا پایان سال جاری، گفت: در حال حاضر وارد دوره رونق فصلی آب بسته‌بندی شده در کشور شده‌ایم اما واحدهای تولیدی از میزان فروش شکایت دارند. طبقه متوسط بیشترین خریداران آب معدنی هستند و از آنجایی‌که این طبقه برای تهیه مایحتاج اولیه اولویت‌بندی خرید می‌کند آب بسته‌بندی جزو اولین کالاهای غیرضروری محسوب می‌شود و از سبد خرید خانوارها حذف می‌شود از این‌رو به شدت از کاهش قدرت خرید، تولیدکنندگان آب معدنی متضرر ‌شده‌اند.فروهر با بیان این‌که امکان صادرات آب معدنی تضعیف شده است، افزود: رقبای منطقه‌ای به‌ویژه ترکیه حضور موفقی در این بازار دارند. قیمت تمام شده آب‌های بسته‌بندی رقبای ما به‌دلیل نبود فشارهای مالی و بانکی نسبت به ما کمتر است از این‌رو بازار عراق و افغانستان را به راحتی از ما گرفتند. همچنین در ایران سود تسهیلات گاهی به ۳۰ درصد هم می‌رسد از این‌رو واحدهای تولیدی توان حضور در رقابت‌های بین‌المللی را ندارند و بازارهای خود را از دست می‌دهند.

مشکلات صنعت تولید آب‌معدنی

از اواخر سال۹۶ صنعت آب‌معدنی و آشامیدنی در ایران در حوزه بسته‌بندی دچار مشکلات شدید شد. قیمت پلی‌اتیلین- اصلی‌ترین ماده حوزه بسته‌بندی آب‌معدنی- به‌دلیل سیاست‌های چندگانه در حوزه صنعت، نبود نظارت دقیق و فعالیت دلالان، به ۴تا ۶ برابر رسید؛ ماده اولیه‌ای که وارداتی هم نیست بلکه در داخل کشور و توسط کارخانجات پتروشیمی تولید می‌شود. کارشناسان این حوزه، تأثیر نوسانات ارزی و ورود دلال‌ها و واسطه‌ها به بورس کالا را باعث بالا رفتن بی‌سابقه قیمت این ماده دانستند به‌طوری‌که در ۶‌ماه اول سال۱۳۹۷، قیمت پلی‌اتیلن در بازار از ۴هزار و ۴۵۰تومان به ۲۷هزار تومان رسید. این بحران سرانجام با دخالت و کمک وزارت صنعت فروکش کرد و امروز کارخانجات تولید آب‌معدنی در زمینه دسترسی به مواداولیه مشکل خاصی ندارند، اما این صنعت نیز مانند سایر بخش‌های صنعت و تجارت و تولید تحت‌تأثیر شرایط اقتصادی خاص کشور دچار مشکلات ناشی از رکود اقتصادی و به‌تازگی نیز کرونا، روزهای کم‌رونقی را تجربه می‌کند.

کرونا و افزایش رکود در صنعت آب‌معدنی

دبیر انجمن‌ آب‌های معدنی و آشامیدنی ایران درباره شرایط امروز تولیدکنندگان آب‌معدنی می‌گوید: رونق صنعت آب‌معدنی و آب آشامیدنی فصلی است و با فرارسیدن فصل پاییز و زمستان در کنار رکود بقیه صنایع و پایین آمدن قدرت خرید مردم، فروش این محصول نیز کاهش می‌یابد که این افت گاهی به ۳۰تا ۴۰درصد هم می‌رسد، اما در پایان سال گذشته این صنعت در کنار رکود فصلی از شیوع کرونا هم به‌شدت آسیب دید. پیمان فروهر ادامه می‌دهد: نیمی از تولیدات این صنعت متعلق به احجام یک نفره اعم از ۵۰۰، ۳۵۰، ۳۳۰، ۲۵۰، ۲۳۰ و ۲۰۰ سی‌سی است که بازار مصرف آنها کافی‌شاپ‌ها، رستوران‌های سنتی و فست‌فود، هتل‌ها و مراکز جهانگردی، ایرلاین‌ها، مراکز تفریحی اعم از پارک، سینما، تئاتر، موزه، باشگاه‌ها و استادیوم‌های ورزشی است. شیوع کرونا در کشور باعث شد تمامی‌ این مراکز طی ۳‌ماه گذشته به اجبار تعطیل شوند و همین امر موجب توقف تولید و عرضه این بخش از محصولات صنعت بسته‌بندی آب شد. وی در توضیح خسارتی که به واحد‌های تولید این محصول وارد شد، می‌گوید: بسیاری از واحدهای تولیدی به‌دلیل اینکه در زمینه تولید آب‌معدنی در حجم‌های بزرگ، فضا را برای رقابت با برندهای شاخص مناسب نمی‌دیدند، انرژی و سرمایه زیادی را در تولید احجام کوچک صرف کردند. با بروز کرونا و کاهش شدید تقاضا متأسفانه آن گروه از شرکت‌های تولیدی که بیشترین تمرکز خود را روی تولید و عرضه محصولات با حجم یک نفره قرار داده بودند بیشترین زیان را متحمل شدند و چاره‌ای جز تعطیلی و توقف تولید نداشتند. در عین‌حال کل صنعت نیز مشمول ۴۰تا۵۰درصد افت شد و برند‌های بزرگ نیز در فروش احجام کوچک دچار مشکل و زیان شدند.

معیشت؛ عامل بازدارنده همیشگی

فروهر، دغدغه‌های معیشتی را نیز عاملی تأثیرگذار در این صنعت می‌داند و می‌افزاید: وقتی مردم به لحاظ اقتصادی دچار بحران و التهاب می‌شوند، صنعت ما نخستین صنعتی است که آسیب می‌بیند و آب آشامیدنی نخستین محصولی است که از فهرست خرید مردم خط می‌خورد. خوشبختانه یا متأسفانه بیشتر مردم به آب لوله‌کشی خانگی دسترسی دارند و به محض قرار گرفتن در معرض مشکلات اقتصادی آب بسته‌بندی را کنار می‌گذارند. مصرف داخلی آب معدنی تا چند سال پیش روند صعودی داشت ولی طی این سال‌های گذشته یعنی از اواخرسال ۹۷روند نزولی آن آغاز شد و در سال ۹۸بیشترین افت را تجربه کرد که مهمترین دلیل این کاهش مصرف، مشکلات اقتصادی بوده است. طی چند سال گذشته هرگاه شرایط اقتصادی رو به بهبود رفته صنعت آب‌معدنی نیز روند رو به‌رشدی داشته و هر زمان معیشت مردم تحت فشار قرار گرفته تأثیر آن هم در این صنعت به شکل افت محسوس فروش نشان داده شده است.

صنعت آب‌معدنی صادرات‌محور نیست

براساس آمار سازمان ملی استاندارد، وزارت صنعت و وزارت بهداشت، بیش از ۲۰۰واحد تولیدی در زمینه آب‌معدنی و آب بسته‌بندی به ثبت رسیده اما شرکت‌هایی که فعالیت مداوم داشته باشند بیش از ۱۶۰ تا ۱۷۰ شرکت هستند. بقیه شرکت‌ها فعالیت مداوم ندارند و در زمان‌هایی خاموش و غیرفعال می‌شوند. بیش از ۱۰۰شرکت تولیدی در انجمن عضویت دارند و ما جزو انجمن‌های پرتشکل هستیم. ظرفیت تولید براساس مجوزهایی که وزارت صنعت صادر کرده تا ۳سال پیش نزدیک ۱۲میلیارد لیتر بود و الان بیش از ۲۰میلیارد لیتر ظرفیت تولید وجود دارد، اما آنچه امروز تولید می‌شود بین یک میلیارد و ۵۰۰تا یک میلیارد و ۶۰۰میلیون لیتر است. صادرات این صنعت طی ۱۰سال گذشته روند نزولی داشته و به دلایل زیادی نسبت به سایر صنایع غذایی صنعت صادرات‌محوری محسوب نمی‌شود. صادرات آب معدنی تنها در حد ۲تا۳ میلیون دلار است و آن هم توسط تجار مرتبط با کشورهای همسایه و نه خود واحدهای تولیدی انجام می‌شود.

تغییر رویکرد تولید در زمان کرونا

با تعطیلی مراکز تفریحی، ورزشی و رستوران‌ها، آن گروه از شرکت‌های تولیدی که بیشترین تمرکز خود را روی تولید و عرضه محصولات باحجم یک نفره قرار داده بودند بیشترین زیان را متحمل شدند و چاره‌ای جز تعطیلی و توقف تولید نداشتند، در عین‌حال کل صنعت نیز مشمول ۴۰تا۵۰درصد افت تولید شد و حتی برند‌های مشهور نیز در فروش بطری آب معدنی با احجام کوچک دچار مشکل و زیان شدند.